[itzul] Bistadizo (ea hirugarrenean)

[Bittor Hidalgo]

Egia da Gotzonek dioen bezala, orain begiratu ahal izan dut, K. Zuazok
euskara batu, jantzi eta zabalerako baztertu nahi duela "bistadizo" hitza,
eta hau bezalakoak, atal horretan ematen dituen adibideekin "txokoegikoak"
edo direlakoan, euskaldunon arteko komunikazio orokorrerako. Eta arrazoia
bide du noski filosofian.

Hala ere, ohargarria da, Koldok berak adibideetan "bistadizo" eta behean
jasotzen ditugun antzeko hitzak aipatuta nola dioen Sendabelarren liburuan
(2000, 204): "Nabarmendu ditudan hitz horiek oso geureak dira, eta lasai
asko erabil ditzakegu geure eguneroko lagunarteko jardunean." Eta bere ustea
eransten dien arren: "baina inondik inora ere ez [dira] hizkera jasoan
[erabiltzekoak]. Zer esanik ere ez, nazioko euskara jasoan dihardugunean ",
oso urruti geratzen dira hitz horiek nolanahi, esatetik hemen esan den
noduan hitz horiek EZ DIRELA-edo euskaraz.

Kontua da orde nik ez dakidala ere zenbateraino diren kontuan hargarriak
Koldok Sendabelarren liburuan ematen dituen adibideak berak, nahiz eta
pasartearen filosofia garbia izan eta defendatu beharrekoa nire ustean.

Koldok sail horretan sartzen ditu, "bistadizo", hiztegietan ageri ez den
horretaz gain: PESKIZAN / PRONTO /  PRIMERAKO / BUELTAN / KONFORME /
DERRIGOR eta ZITA (uste dut).

Kontua da nik oso kategoria desberdinetako hitzak sumatzen ditudala multzo
horretan. Batetik gure abiapuntua den "bistadizo" bezalako hitz "bitxi" eta
"berria" maila batean, hiztegi deskribatzaileetan ere ageri ez dena, baina
nik susmoa dudana ahozko hainbateko tradiziozko erabilera baduena (eta
ezagutu nahi niona, eta diodana oraindik ere inork daturik badu).

Bestetik "zita" bezalako hitza OEHn agerpen bakarra duena, "testu bateko
aipu"-edo bezala, Elhuyarrek jasotzen ez duena, baina Hiztegia3000k bai.
Niri ere guztiz berria egiten zaidana, batere tradiziorik gabe (ez
horregatik gaur usu erabili gabea).

Eta guztiz beste multzo batean sartuko nituzke seguru asko beste guztiak,
denak ere bere tradizio hainbat sendoa dutenak euskaraz, ahoz eta idatziz
-salbu PRIMERAKOak-, eta beraz tradizoi onetik jasota erabiltzen dituen hark
ez du zertan jakin, bere jardun are jantzian erabili aurretik, hitzok
guztiak Euskal Herriko zenbat bazterretan erabiltzen diren edo zenbatean ez,
noiztik erabiltzen diren, edota tradizio idatzikoak diren edo soilik
ahozkoak, edo alderantziz, 
. Ze, nire ustez hitz hauek guztiak dute bere
lekua ongi irabazia gure estandar, are jantzian.

Eta uste hori ziurtatzeko, baieztatzeko edo ezeztatzeko, Orotariko hiztegira
joan naiz, eta han aurkitu dut datu pila bat hasierako uste horretan sendotu
nautenak, eta erantzun honen eranskin gisa edo jarriko ditudanak ikusi nahi
dituen harentzat (detaile gehiago nahi lezanak jo beza noski zuzenean
Orotarikora nik egin (behar izan) dudan bezala, nire hasierako susmoak
baieztatu edo kasuan ezeztatzeko; eta bidean asko ikasiz).

Besterik gabe, ondo izan

Bittor

--------------------------------------

OEHtiko ERANSKINA:

o DERRIGOR: Orrialde oso bat edo hartzen du OEHn (VI 134-5). Derrigorrean,
derrigorrez, derrigorre(z)ko azpisarrera sendoekin. Baita ere "derrigortu",
sarrera propioan. Adibide herrikoi pilarekin batera (bertsolariak, 
),
idatzizko tradizio herrikoi(e)koak ere badituena (Frai Bartolometik, Abelino
Barriola, F. Bilbao, Alzola, J. San Martin, 
). XX. mendeko autore jantzi
ugarik erabiltzen dutena: Lizardi, (A.?) Irigoien -EGAN-, Aresti, Gandiaga
(Elorri), Villasante, Mitxelena (3 adibide behintzat), Txillardegi, M.
Atxaga, 
). Egia da, OEHk argi dioela: "Exclusivamente meridional", baina
horretatik, euskara batu jantzitik desterratzea (hala esan baliteke), 

[baina OEH berak jokatzen du horretara, hitzaren hegoaldekotasuna aipatu
ondoren eransten duenean: "especialmente frecuente en textos populares". Eta
noski, hala bada, hala da. Baina hitza ezarian bezala baztertu nahi ez bada,
agian esan zezakeen berdin: "aunque especialmente frecuente en textos
populares, también lo usan con mucha expresividad muchos autores que
podríamos llamr cultos, entre los que figuran: Lizardi, (A.?) Irigoien
-EGAN-, Aresti, Gandiaga (Elorri), Villasante, Mitxelena (3 adibide
behintzat), Txillardegi, M. Atxaga, 
)".  Esateko moduak dira, noski.

o PESKIZAN, niri beti bitxi eta ezezagun egin zaidana, baina dirudienez
badudana ongo ikasteko garaia OEH begiratu eta gero (XIV, 64-5, orrialde oso
edo). Batez ere PESKIZAN esamoldean erabilia (zein ez bide den agertzen ez
Bizkaiko, ez Zuberoko testuetan -OEH-, baina beraz, besteetan bai
agidanean), baina bai eta ere bestela. Landucciok jasoa (behintzat) -1562-,
eta gero hainbat hiztegitan. Etxeberri Ziburukoak erabilia, eta: Axular,
Pouvreau, Duhalde, Duvoisin, PELLO ERROTA, Zubiri, Lafitte, Uztapide,
Xalbador, E. Larre, 
 Agian gara batzuk ondo ikasi eta gure jardun
jantzietan ere erabiltzen hasi beharrekoak.

o PRONTO (OEH XIV, 326-7; orrialde bete edo, gehi FRONT eta FRUNT-en
erabilera bertan aipatuak ere, begiratu ez ditugunak -inork nahi baleza-):
Leizarragak erabilia (eta Samper-rek testuinguru berean), eta: Tartas, Otxoa
Arin, P. Errota (eta bertsolari ugarik OEHn bertan), M. Elizanburu,
Moulier-Oxobi, Lizardi, D. Inza, N. Etxaniz, Anabitarte, Larrasket -Zuberoko
hiztegian- eta Mokoroak berean. Eta beste hainbatek ere. Baita erro
horretatik eratorritako hitz esanahi bertsuko hainbat ere: "prontoki",
"prontotasun". Hori bai, garbi dago mailegu dugula.

o KONFORME (OEH X, 692-3; orrialde bete-edo, ia bi orrialde osoak erro
bereko "konformatu", "konformitate" eta antzekoekin). Jatorri arrotza du,
ados. Baina badarabilte jada (hau eta kidekoak) Leizarragak, Beriain,
Tartas, Etxeberri Sarakoak, Mikoletak, Otxoa Arinek, Gerrikok eta beste
idazle hainbatek, eta hainbat bertsolari eta narratzaile herrikoiez gain,
baita ere Arestik, Zaitegik, eta Mitxelenak ere (nahiz honen
elkarrizketetako 2 adibide baino ez azaldu, baina ezin hortik esan maila
apaleko hizketan ari denik Mitxelena: Bai, konforme, beno, baina nolazpait
ere nik esango nizuke soziopolitika soziolinguistikaren adarra edo dela).
Agian hobeko dugu ADOS erabili KONFORMEren ordez (nahiz jatorri seguru asko
nahikoa apalagokoa izan, ezta?: "ponerse a dos" 
 Arakistainek; edo hiru
baldin bagara agian ATRES jarri beharko), eta askoz ere tradizio eskasagokoa
(orrialde bete OEHn, I, 230-1, erro berekoekin batera, OEHek zeuden adibide
guztiak jasotzen zituen garaian lehen tomoetan). Baina hori, noski, gertatu
da. EPG (Ereduzko Prosa Gaur) korpusean ez dira 529 adibide baino
KONFORMErenak, batzu bai hala ere, baina 2.414 ere bai ADOSenak. Baina ez
diot ere nik ezer kendu nahi ongi asko irabazi dugun ADOSi, nahiz seguru
asko irabazi ahal izan dugun espainolezko jatorri ilunskoa(?) gogoratu
gabe-edo.

o BUELTA (OEH V 595-8; orrialde eta erdi-edo, bi orrialde eta erdi-edo erro
bereko "bueltaka", "bueltatu" eta antzekoekin). "Exclusivamente meridional"
dio OEHk eta baita ere "Es raro encontrarlo en textos de léxico cuidado"
(bestela (ere) esan, XX. mendeko voragine puristan ez dela agertzen). Jada
Landucciok jasotzen du (1562), eta Larramendik. Eta klase guztietako
bertsolari eta narratzaile herrikoiez gain, badarabilte, horrela
boteprontoan (hiztegietan ere noski agertzen ez den hitza; baina euskarazkoa
da, ezta?, hemen erabiltzen da, hemen bakarrik eta euskaraz bakarrik, ezta?;
ez espainolean, 
) eta lehen bistadizoan, Orixek, Salbatore Mitxelenak, J.
Etxaidek, Arestik, Oskillasok, Gandiagak, Salaberrik, M. Ugaldek (batzuek
"bueltaka").

o PRIMERA(KO): OEHren arabera (XIV, 307) ahulena da multzo honetan egoteko,
tradizio ahulena duena, eta gutxiena erabilia ahoz (bertsolariek ere gutxi),
eta idatziz ia batere ez (Muniberen El borracho burlado-n), nahiz OEHk
ematen duen Mitxelenaren adibide bat, honek aipamen "berezia" egin nahirik
edo "<primerako> preso ezagun bati", hori bai, komatxo artean egina.
Nolanahi EPG (Ereduzko Prosa Gaur) corpusean baditu 745 agerraldi ere
(primera*), eta nik uste hala baduela bere lekua ere irabazia gaur eguneko
estandar jantzian (ere), ezta?. Uste dut.

Adibideak adibide, nolanahi, berriro esango dut K. Zuazoren mezua oso
kontuan hartzekoa dela, eta ahal bezain urruti ihes egitekoa Azkuerekin-eta
XX. mende hasieran zabaltzen den "txokozaletasun" lexikoa, nola
Sabinorekin-eta -eta lehen Larramendiren ondoren- zabaltzen den purismo
lexikoa, Sebero Altubek (ere) maiz eta ongi gaztigatu bezala lexiko
kontuetan oso garaiz.

=============================
Bittor Hidalgo Eizagirre
Gaztelu kalea, 25, 4.A
20013 Donostia (Gipuzkoa)
Euskal Herria (Espainia -gainezarpenez-)
Tfnoak: 943326855 // 655728290
posta-e: bittorhidalgo a bildua euskalnet.net
=============================


-----Mensaje original-----
De: itzul-bounces a bildua postaria.com [mailto:itzul-bounces a bildua postaria.com] En nombre
de Gotzon Egia
Enviado el: martes, 26 de agosto de 2008 12:51
Para: ItzuL
Asunto: Re: [itzul] Bistadizo (ea hirugarrenean)

LARRINAGA LARRAZABAL, ASIER(e)k dio:
> 	Bi pezetako iritzi bat: <<bistadizo>> hitz berri-berria da euskaran.
> 
> 	1. Orotariko Euskal Hiztegian ez da ageri, nahiz eta <<bista>> /
> <<bixta>> familia ugariro jasota egon: <<bistadun>>, <<bistatik>>,
> <<bistatu>>... Oso susmagarria da halako hutsunea.

Bai, egia da, halako hutsuneak susmopean ipintzen du hitza, baina...

> 	2. Hitz hori Euskadi Irratiak zabaldu du lau haizeetara, eta
> horregatik egiten zaio ezagun jende askori. Baina ez dakit zenbateraino
> sinets dezakegun hitz hori badela euskaraz. 

Euskadi Irratiko esatari gehienak ez nituzke hain alprojatzat joko, egia 
esateko. Zurekin bat netorke, adibidez, esaten bazenu EIko esatari askok 
logopedaren baten laguntza behar duela -ll- soinua ongi ahoskatzen 
ikasteko, zenbakietan ez dezaten etengabe «miya» esan, edo «maila» eta 
«mahaia» berdin ahoskatu. Baina «bistadizo» hitza, benetan euskaraz ez 
badago behintzat, hedatzearen erantzukizuna leporatzea urrun samar 
joatea dela iruditzen zait.

Irratiko hitzak ez dira hiztegietan jasotzen, baina idatzitakoak, bai: 
EHU lantzen ari den «Hiztegi Batua Euskal Prosan» webguneari 
(http://www.ehu.es/ehg/) jaramon eginez gero, Iñigo Aranbarrik eta 
Berriak 3 bider erabili dute, joan den mendetik hona, «bistadizo» hitza. 
Ez da asko, baina ez dut uste hain idazle kaskarrak edo guztiz iritzi 
gabeak direnik, euskaraz EZ den hitz bat erabiltzera ausartzeko.

Koldo Zuazok ere erabili duela ageri da; ez daukat ondo gogoan, baina 
uste dut «Euskararen sendabelarrak» liburuan ageri dela, ez hain zuzen 
hitz gomendatuen artean.

Amaitzeko, hiztegietan ongi begiratu beharra sutsuki nabarmendu denez 
egunotan zerrendan, hona hemen Intzak dakarren ale ederra:

     * begia sartu

       Azalpena: gainbegiratu

       Adibideak:

       ---   Erresuma honetako judizio-kodizeetan sartu dugu begia, hea 
nunbaitetik agertzen zen gure hauziaren berriren bat
       ARESTI, G. (1933-1975)
       Obra guztiak I.

       Gazteleraz: echar un vistazo


-- 
Gotzon Egia
gegia a bildua gipuzkoa.net
43º 19' 13.5" N 1º 57' 50.4" W