[itzul] altua/handia

[Alfontso Mujika]

Niri ere ondo iruditzen zait zenbait magnituderekin "altu" erabiltzea, 
baina ez zait ezinbestekoa iruditzen.

Pentsa genezake berez "handi/txiki" bikote kalifikatzailea dagokiola 
jatorren edozein magnitude kontagaitzi, teorian behintzat. Adibidez, 
"bero handia" esango dugu, eta ez "bero altua", fisikatik kanpora 
"maitasun handia" edo "neke handia" esaten dugun modu berean.

Baina, fisikan behintzat, magnitude kontagaitzik edo neurgaitzik ez dago 
(fisikan -fisika klasikoan, behintzat-, nola edo hala, zuzenean edo 
zeharka, neurtzerik ez dagoena ez da existitzen). Eta, neurtzeko, eskala 
bat erabiltzen dugu. Eta, eskala batean, normal-normal erabiltzen ditugu 
"altu" eta "baxu" izenondoak eskalako posizio bat kalifikatzeko. Gero, 
analogiaz, neurtzeko eskalan "altu" ageri den balioa zeri dagokion, eta 
dagokion hori ere "altu" kalifikatzen dugu.
Uste dut mekanismo horrek funtzionatzen duela etengabe.

Are nabarmenagoa da hori tenperaturaren kasuan. Tenperatura termometroan 
ikusten dugu, eta, horregatik, "altu" edo "baxu" erabiltzen dugu. Alde 
horretatik, nik ere uste dut hobe dela (ia-ia "ezinbestekoa" esango 
nuke, tradizioari erreparatuta) "tenperatura altua/baxua" esatea. 
Tenperatura, baina, zeri dagokio? Gorputz baten beroari edo 
barne-energiari. Eta beroa nahiz energia kalifikatzeko, egokia da 
"handi/txiki" bikotea, nire ustez; hau  da, ez dut uste beroa eta 
energia kalifikatzeko ezinbestekoa denik "altu/baxu" bikotea erabiltzea.

Gainerako magnitudeetan ere, nire ustez ez da ezinbestekoa "altu/baxu" 
bikotea. Adibidez, Elebilak edo Googlek berehala esango digute "presio 
handi", "bolumen handi" (litro edo metro kubikoetan neurtzen denaz ari 
naiz, ez hotsaren mailari buruzkoaz), "intentsitate handi", "energia 
handi"... askoz gehiago erabili direla "presio altu", "bolumen altu", 
"intentsitate altu", "energia altu"... baino.

Gauzak, gainera, are konplexuagoak dira; adibidez, "energia" hitzarekin 
"altu/handi" bikoteaz gainera, "asko" ere erabiltzen da. Bolumen 
geometrikoan "handi/txiki" bikotea erabiltzen da, baina soinuaren 
intentsitateari buruzkoan ez dut uste berdin jokatzen dugunik. Bestalde, 
"handi" erabiltzen den batzuetan, antonimo gisa ez dugu "txiki" 
erabiltzen, "gutxi" baizik...

Alfontso Mujika
Elhuyar Hizkuntza Zerbitzuak


Patxi Petrirena(e)k dio:
> Egun on!
> 
> Ezinbestekotzat daukat 'altu' hainbat neurrirekin
> (tenperatura, tentsioa, presioa, interesak...). Beste
> hainbatetan, zalantza izaten dut, 'altu' edo 'handi'
> ('abstrakzio-maila handia', baina 'gaixotasun-indize altua',
> ezta?). Azkenik, hainbatetan 'altu' desegoki erabiltzen dela
> uste dut: "adin altuko langileak", "sektoreak lortu duen
> dinamismo altua", "maila altuko nazioarteko aldizkariak"...
> Corpusetan aurkitu ditut azkeneko horiek, eta tankera
> horretako gehiago.
> 
> Ustez bi muturrak garbi samar ikusten ditut, baina adibide
> mordoa agertzen zait 'erdiko' eremu horretakoa. Beharbada
> adibide sorta bat ekarriko dut beste tarte batean.
> 
> Patxi
> 
> 
>> Askotan entzun izan dugu altua/baxua tenperaturari lotuta
>> bakarrik   erabili behar dela euskaraz, baina sarritan
>> entzuten edo irakurtzen   dira izenondo horiek beste
>> zenbait hitzi loturta ere: tasa, presioa,   intentsitatea,
>> disoluzio-maila, zifra... Fisikako eta demografiako gaiak
>> lantzean, askotan ageri zazikigu, eta   ez dugu jakiten
>> nola erabili: handia/altua, goi-; txikia/gutxi/baxua/ 
>> behe-; ertaina...
>>
>> Ba al daki inork nola erabili behar diren, edo gai hori
>> inon landua den?
>>
>> Mila esker, aldez aurretik.
>>
>> Bakun.
> 
>